Koperwieken op trek © Jesse Zwart

De dagen worden korter, de lucht frisser en er hangt iets in de lucht. Niet alleen kou, de geur van nat gras en vallende bladeren, maar ook vogels. Heel veel vogels! Terwijl wij onze winterjas van de kapstok halen, pakken miljoenen vogels figuurlijk hun koffers voor de grote reis naar het zuiden. De vogeltrek is in volle gang en nergens is dat beter te beleven dan buiten. Met de wind in je gezicht en je blik omhoog.

Waarom trekken vogels eigenlijk?
Simpel gezegd: eten. In het noorden en ook bij ons raken insecten, zaden en bessen langzaam op. Dus trekken vogels achter de zon aan. Naar plekken waar nog volop voedsel te vinden is.

Navigeren: van sterren tot superzintuigen
Navigatie van vogels blijft een wonderlijke mix van instinct, ervaring en natuurkunde. We weten heel veel nog niet en dát maakt de vogeltrek juist zo fascinerend.
Wat we wel weten is dat vogels gebruik maken van het aardmagnetisch veld, de zon, geografische elementen als bergketens, rivieren en zeeën maar ook van snelwegen en kanalen. Veel trekvogels gebruiken daarnaast de sterren als kompas: ze herkennen het draaiende hemelbeeld rond de Poolster. Zelfs jonge vogels die nog nooit hebben gevlogen, blijken dat ‘sterrenboek’ al te kennen. Het zit in hun genen.

Hun navigatievermogen gaat echter nog veel dieper en is complexer. Veel vogels hebben letterlijk een ingebouwd kompas. In hun netvlies zit een lichtgevoelig eiwit, cryptochroom 4, dat reageert op het aardmagnetisch veld in combinatie met (voornamelijk blauw) licht. Onder invloed van dat licht ontstaan in het eiwit vrije radicalen, minuscule geladen deeltjes die gevoelig zijn voor de richting van het magnetisch veld.

Het resultaat? Vogels zien een soort visuele weergave van de magnetische lijnen van de aarde. Waar wij alleen blauw en groen zien, verschijnt bij hen een subtiel patroon dat aangeeft waar het noorden en zuiden ligt. Een beetje alsof Google Maps in hun ogen zit ingebouwd. En dat allemaal zonder WiFi. Waar wij soms verdwalen in de supermarkt, vliegt een Nachtegaal moeiteloos tot op de struik nauwkeurig van continent naar continent.

Vogeltrek is zó bijzonder dat vogelaars hiervoor zelfs naar het buitenland afreizen. In 2019 gingen Lars en Jesse speciaal naar Azerbeidzjan om de vogeltrek tussen de Kaspische Zee en het Kaukasusgebergte in te bekijken! ©Olmo van Herwaarden

De rol van wind en weer
Natuurlijk verloopt niet elke reis vlekkeloos. Het weer, met name de wind, bemoeit zich ermee, en dat zorgt regelmatig voor spektakel. Een zuidelijke wind betekent tegenwind: vogels moeten harder werken, vliegen lager en worden beter zichtbaar. Met name aan de kust kun je ze dan als stromen in de lucht zien trekken, soms honderden tegelijk.

Als de wind uit het oosten waait, ontstaat wat vogelaars 'gestuwde trek' noemen. Vogels vermijden het open water en worden tegen de kustlijn gedrukt. Dat levert magische ochtenden op. Kort na zonsopgang is dat te zien. Duizenden Vinken, Graspiepers, Spreeuwen en lijsters die overtrekken, terwijl Sperwers daar tussendoor schieten, jagend op hun prooi.

Welke soorten vliegen er nu?
Nederland is qua ligging uniek en beschikt ook nog eens over talloze ‘tankstations’. Locaties als de Waddenzee, de Zeeuwse Delta en de Oostvaardersplassen zijn belangrijke tussenstops voor vogels. Over je hoofd trekken daarom dagelijks miljoenen vogels. Soms onzichtbaar, regelmatig hoorbaar. Vaak hoor je het zachte ‘tsie’ van een Graspieper, of het nasale ‘mweh’ van een Keep. Bij de juiste omstandigheden zijn de avonden en nachten magisch en de moeite waard om gewoon eens in het donker op je balkon of in je tuin te gaan zitten. Het langgerekte roepje ‘stüüüüüüffff’ van Koperwieken en het korte, zachte en scherpe tikje ‘zit’ van Zanglijster zijn overal boven steden en dorpen te horen. De trek is in volle gang!

De komende weken zijn de hoofdrolspelers groepen Vinken ,met daartussen Kepen, en gemengde groepen lijsters; Zanglijster, Koperwiek en Kramsvogel. De grootste aantallen gaan we zien van Spreeuwen, die in wolken tot soms vele duizenden tegelijk over kunnen vliegen. Daarnaast zijn de Sijsjes en Graspiepers op trek en klinkt met enige regelmatig de metaalachtige roep van de Grote Gele Kwikstaart.

Koperwieken op doortrek ©Lars Buckx

Met zó veel vogels in de lucht zit er af en toe ook een dwaalgast tussen. Zo is er kans op de ratelende roep van de IJsgors of Sneeuwgors, maar zelfs Siberische dwaalgasten zoals de Grote Pieper of Siberische Boompieper kunnen nu langskomen!

Verder lijkt het erop dat er mezen onderweg zijn. Eens in de zoveel tijd krijgen we te maken met een ‘invasie’. De afgelopen tijd worden er op verschillende plekken in Nederland veel hogere aantallen mezen gezien dan normaal. Pimpelmezen en Koolmezen kennen we hier natuurlijk goed, maar ook Zwarte Mezen zijn aardig ‘on the move’. Spannende tijden dus en goed opletten als je buiten bent!

Wil je weten wat er vandaag bij jou in de buurt vliegt? Kijk dan eens op www.trektellen.nl. Daar houden fanatieke tellers op tientallen telposten dagelijks bij wat er langs komt. Van Vinken tot Vale Gierzwaluwen. Je ziet in één oogopslag wat er speelt in jouw regio.

Vale Gierzwaluw op doortrek over de Boulevard van Zandvoort. Ook in de stad is vogeltrek waar te nemen! ©Lars Buckx

De magie van de trek
Het mooie aan de vogeltrek is dat je er geen verre buitenlandse reis voor hoeft te maken. Of je nu aan de kust woont, in de polder of midden in de stad. De lucht is het podium. Toch zijn er plekken waar die show net iets spectaculairder is. Aan de kust bijvoorbeeld. Eén van de plekken waar de vogeltrek zich in het najaar concentreert en waar je met een thermoskan koffie in de hand de vogels ziet samenstromen: groepen die langs de kustlijn komen en boven je hoofd één grote snelweg vormen richting het zuiden. En als je denkt dat je alles hebt gezien, dan komt er weer een nieuwe golf.

Oktober is dus geen maand om binnen te blijven. Trek je jas aan, stap vroeg uit bed en ga naar buiten. Naar de duinen, de dijk of dat open veld bij jou in de buurt. Neem koffie mee, of beter nog: ga mee op een van onze najaarstrekexcursies. Dan leer je van ervaren gidsen wat er vliegt, waar het naartoe gaat en waarom. Je leert luisteren naar de roepjes, herkent silhouetten in de lucht en begrijpt hoe wind en weer het verhaal van de dag schrijven.
Want eerlijk is eerlijk: het is één ding om omhoog te staren en te denken “ik geloof dat dat een lijster was”, maar iets heel anders om te weten welke lijster, waarom die vliegt, en hoe hij zijn weg vindt.

Dus, als je de komende tijd iemand op tv hoort zeggen:
“We krijgen te maken met een oostelijke stroming…”
dan weet jij wat dat betekent.

Dat is geen weerbericht.
Dat is een uitnodiging.